Autor tekstu: dr hab. Mirosław Adam Supruniuk
(polski historyk kultury, nauki i sztuki, archiwista)
Rękopis o sygnaturze Rps 64/III zawiera wierszowaną wersję Apokalipsy św. Jana, ostatniej księgi Nowego Testamentu, napisaną w języku niemieckim przez pochodzącego z Turyngii Heinricha von Hesler (około 1270 – po 1347). Powstał w drugiej tercji XIV wieku, sporządzony na pergaminie, przez dwóch pisarzy. Pismem rękopisu jest tekstura, czyli pismo książkowe. Tekst Apokalipsy spisany został w dwóch kolumnach. Rękopis zawiera 160 kart o wymiarach 30 x 21,5 cm. W manuskrypcie znajduje się 35 przepięknych, złoconych miniatur namalowanych przez nieznanego iluminatora prawdopodobnie czeskiego pochodzenia. Rękopis posiada oprawę z epoki, która została wykonana z desek i skóry, na oprawie zachowały się pozostałości dwóch zapięć. W manuskrypcie brakuje 12 kart, które zostały wycięte lub wyrwane, na wszystkich tych kartach znajdowały się miniatury. Pierwsze trzy karty rękopisu są kartami niezapisanymi.
Rękopis powstał na terenie Prus Krzyżackich. Prawdopodobnie od początku znajdował się w bibliotece zakonu krzyżackiego w Malborku. Potwierdza to spis książek przechowywanych w Malborku z lat 1394 i 1398. Po wojnie 13-letniej trafił on do librarii krzyżackiej w Tapiawie. 8 października 1541 roku został on przewieziony z Tapiawy do nowo utworzonej Biblioteki Zamkowej w Królewcu. W Królewcu pozostał on do II wojny światowej. Pod koniec wojny, ze względów bezpieczeństwa, opisywany obiekt wraz z innymi cennymi książkami z Królewca trafił do miejscowości Karwiny koło Pasłęka, która w 1945 roku weszła w skład państwa polskiego. W 1947 roku ten fragment zbiorów królewieckich, już ze zbiornicy księgozbiorów w Pasłęku, został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.
W literaturze przyjmowano do niedawna, że Heinrich von Hesler napisał swoją Apokalipsę na początku XIV wieku. Tymczasem, ostatnio odkryte fragmenty Apokalipsy Heinricha von Hesler wskazują, że mógł on napisać swoje dzieło już w latach 60-tych XIII wieku. Odkrycie to zatem wymusi na badaczach konieczność zmiany poglądów na temat okresu życia Heinricha von Hesler.
Niewątpliwie powstanie serii iluminowanych Apokalips Heslera, a do niej zaliczyć można omawiany tu rękopis, można wiązać z zamówieniem Ludera z Brunszwiku, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w latach 1331-1335. Luder z Brunszwiku zaczerpnął pomysł z zachodnioeuropejskiej dworsko-rycerskiej tradycji, czego efektem było zastosowanie obrazów Apokalipsy do prezentacji idei ważnych dla kształtowania formacji rycerzy zakonnych. Odrębnością miniatur krzyżackich w stosunku do swoich zachodnioeuropejskich wzorców jest ich ścisły związek z tekstem. Sam iluminator malując miniatury do Apokalipsy prawdopodobnie inspirował się podobnymi kodeksami angielskimi. Jednak miniatury serii krzyżackiej stworzyły swój odrębny program, iluminator wprowadził dodatkowe przedstawienia i wątek treściowy narzucony przez fundatorów. Obok wizji Państwa Bożego i mocy zła, ukazano rycerzy walczących i nawracających, działających na rzecz przyszłych losów Kościoła na ziemi, jako integralna jego część, zostali oni włączeni w boskie plany. Iluminacja serii Apokalips krzyżackich pozostaje najstarszym przykładem malarskiej prezentacji ideologii Zakonu. Obok omawianego rękopisu z serii tej do dziś zachowały się jeszcze dwa inne egzemplarze. Jeden starszy, przechowywany dzisiaj w Württembergische Landesbibliothek w Stuttgarcie oraz drugi młodszy, przechowywany także w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu i posiadający sygnaturę Rps 44/III.
dr hab. Mirosław Adam Supruniuk
